مطالب حقوقي

در شرايطي كه ارث براي شخصي كه مي خواهد آن را ببخشد، به طور قطعي، محقق گرديده باشد و وي اهليت قانوني انجام اين كار را داشته باشد، بخشش ارث بر اساس عقد هبه يا صلح و با تنظيم قرارداد، امكان پذير است. از جمله مدارك مورد نياز براي اين كار، گواهي حصر وراثت است.

يكي از رايج ترين مسائل حقوقي كه هر فردي، امكان دارد در طول زندگي خود با آن روبرو شود، مسئله ارث است. در صورتي كه به طور قهري، سهم الارثي به شخص تعلق گيرد، مختار است تا به هر شكلي كه مي خواهد در آن، تصرف كند تا جايي كه با حقوق ساير افراد و قانون در تعارض نباشد.

يكي از تصرفات حقوقي هر شخص در سهم الارث مي تواند، بخشيدن آن به فرد ديگري باشد. بخشش ارث، به فرد ديگر يا ديگر وراث، يكي از مواردي است كه قانون گذار، آن را پيش بيني كرده است و البته انجام اين كار فقط در صورتي اثر حقوقي تمليك دارد كه بر اساس شرايط و شيوه مد نظر قانون گذار، انجام گيرد. به همين سبب آشنايي با شرايط و قواعد اين امر، ضروري مي باشد.

شرايط بخشش ارث

در صورتي كه فردي تمايل داشته باشد، سهم الارث خود را به ديگري، چه ساير وراث چه افرادي به غير از وراث ببخشد، بايستي اين امر را با رعايت شرايط قانوني و در قالب يكي از عقود معين يا نامعين پيش بيني شده در قانون مدني، انجام دهد.

بخشش ارث يا سهم الارث، مي تواند در قالب عقد صلح يا عقد هبه انجام گيرد كه رايج ترين عقد مورد استفاده براي بخشش ارث، عقد هبه است. شرايط بخشش ارث عبارتند از:

- شخصي كه اقدام به بخشش ارث مي كند، بايستي از اهليت قانوني براي انجام اين كار، يعني از عقل، بلوغ و رشد، برخوردار باشد.

- شخص مي بايست با رضايت و قصد و نه از سر اكراه و اجبار، اقدام به بخشش ارث يا همان سهم الارث خود كند.

- بخشش ارث بايستي با جهت مشروع و قانوني و نه با قصدي نظير فرار از دين، انجام شود.

- موضوع ارثي كه بخشيده مي شود، مي بايست به طور دقيق، روشن شود.

چنانچه فرد، به سبب عقد هبه يا صلح، اقدام به بخشش ارث كند؛ اولا بايستي، موضوع هبه يا صلح، محقق شده باشد، بدين معنا كه شخص به صورت قانوني از سهم الارث برخوردار شده باشد و قصد نداشته باشد كه يك امر ظني و احتمالي را صلح يا هبه كند. 

دوما، در هر كدام از اين دو عقد، شخص بايستي حق تصرف در مال را داشته باشد و مالك مال موضوع هبه يا صلح باشد.

سوما، در بخشش ارث به سبب عقد هبه، قبض و قبول به وسيله هبه گيرنده يا همان متهب، انجام گيرد(فوت واهب و يا متهب، پيش از قبض، موجب بطلان بخشش ارث به موجب عقد هبه مي شود). لازم به ذكر است، چنانچه متهب يا فردي كه ارث به او صلح مي شود، محجور باشد، ولي يا قيم وي، بايستي قبول را انجام دهد.

وصيت، عملي حقوقي مي باشد كه به سبب آن، وصيت كننده به صورت مستقيم يا به واسطۀ ديگري در دارايي ها يا حقوق خود براي پس از مرگ تصرف مي كند. شايا ذكر مي باشد كه علاوه بر معلق بودن وصيت بر فوت و قابل رجوع بودن آن، وصيت رايگان است و نميتوان در آن شرط عوض كرد و به صورت معامله درآورد.

عناصر وصيت

1- موصي يا وصيت كننده

2- موصي له يا شخصي كه به نفع وي وصيت شده

3- موصي به يا چيزي كه به عنوان وصيت به آن مي پردازند

4- وصي يا كسي كه به وصيت عمل مي نمايد.

چند نكات در مورد وصيت نامه

موصي نمي تواند نسبت به همه دارايي هايش هر طور كه مايل است، وصيت كند. به عنوان مثال به برخي از وراث خود بيشتر از بقيه ببخشد يا يك يا چند تن از وراثش را از ارث محروم كند. وصيت متوفي فقط نسبت به يك سوم دارايي هاي او نافذ است و در صورت مخالفت ديگر ورثه با مفاد وصيت نامه، آثار حقوقي بر دو سوم باقي مانده مترتب نخواهد بود.

موصي به صورت قطع يقين بايد اهليت داشته و مجاز به تصرف در اموالش باشد.

وصيت كننده مي تواند از وصيت خود برگردد.

چنانچه موصي وصيت دومي بر وصيت اول خود صادر كند، وصيت دوم مورد قبول است و به اجرا در مي آيد.

به موجب ماده 836 قانون مدني، اگر فرد اقدام به خودكشي كند يا اعمالي كه موجب جراحت و از بين رفتن خود شود، انجام دهد و پس از آن وصيت كند، چنانچه فوت كند وصيت باطل مي شود و درصورتي كه زنده بماند وصيت او نافذ است.

موصي به بايستي ماليت و منفعت عقلايي، قابليت نقل و انتقال داشته و در ملكيت موصي بوده و نبايد متعلق به شخص ثالث باشد.

وصيت كردن بر مال نامشروع باطل است.

وصيت كردن بر چيزي كه بعدا موجود مي شود صحيح است. به بياني وصيت كردن بر حمل كه به تبع موجود مي گردد، صحيح است.

موصي تنها تا يك سوم تركه مي تواند وصيت كند و بيش از يك سوم آن در صورتي نافذ مي باشد كه به تاييد و تنفيذ ورثه برسد.

چنانچه وارثي بيش از يك سوم را تنفيذ نمايد، تنها نسبت به سهم وي نافذ است و چنانچه مال مشخصي را تقويم كرد و قيمت آن بيش از يك سوم باشد، مازاد آن متعلق به ورثه خواهد بود.

شايان ذكر مي باشد كه مقدار ثلث به اعتبار دارايي وصيت كننده در زمان فوت موصي مورد نظراست نه به اعتبار دارايي و مال در زمان وصيت.

دادگاه مي بايست موارد زير را در دعواي تنفيذ وصيتنامه احراز كند:

- عدم رجوع وصيت كننده از وصيت

- قبول موصي له- عدم بطلان وصيتنامه

- وجود شرايط قانوني صحت وصيتنامه

دعواي تنفيذ وصيتنامه از جانب موصي له يا نمايندگان قانوني او عليه وراث موصي مطرح مي شود و اين دعوا ترافعي بوده و بايستي به طرفيت تمامي ورثه اقامه گردد و اگر وصي نيز از سوي موصي تعيين شده باشد، بايستي او نيز طرف دعوا قرار گيرد.

شايان ذكر است كه دعواي تنفيذ وصيتنامه نياز به تقديم دادخواست حقوقي و تنفيذ آن از دادگاه دارد. بعد از طرح دعواي تنفيذ وصيتنامه عادي تمليكي به طرفيت ورثه و رسيدگي دادگاه و نهايتأ صدور حكم بر تنفيذ وصيت نامه عادي و قطعيت آن، حكم دادگاه اعلامي بوده و احتياجي به صدور اجراييه نيست و موصي له براي اجراي مفاد آن مي تواند از راه مراجع صالحه اقدام كند.

موارد ابطال وصيت نامه

مواردي كه در صورت عدم رعايت آن ها از جانب موصي يا نبود اين خصوصيات در موضوع وصيت، موجب بطلان وصيت نامه مي شوند عبارتند از:

1- عدم اهليت موصي

2- خودكشي موصي 

3- رجوع موصي از وصيت

4- عدم پذيرش وصيت توسط موصي له

5- وصيت مازاد بر ثلث

6- وصيت به مال غير

7- نامشروع بودن جهت وصيت

خواهان دعواي ابطال وصيت حسب مورد امكان دارد همه يا برخي از وراث باشند كه دعوي را عليه موصي له مطرح مي كنند. خواهان بايستي مدارك و اسناد مبني بر باطل و بلا اثر بودن وصيت نامه نظير شهادت نامه، اقرارنامه، وصيت نامه دوم، حكم حجر موصي، نظريه پزشكي و... را ارائه كند.

دعواي مربوط به وصيت متوفي را حتي مي توان بعد از صدور گواهي انحصار وراثت و تصفيه ماترك و تا پيش از تقسيم تركه و يا بعد از آن مطرح كرد. اگر دعوي مذكور پيش از تقسيم تركه اقامه شود، رسيدگي به آن در صلاحيت دادگاه محلي بوده كه آخرين اقامتگاه متوفي در آنجا بوده است.

بر اساس قانون دارايي هاي هر فردي در صورت فوت به وراثش انتقال مي يابد. موت مي تواند به صورت حقيقي و يا فرضي (غايب مفقودالاثر) باشد، به هر حال به محض فوت، اين انتقال انجام مي شود. دارايي هاي فرد فوت شده بعد از مرگ به اشخاصي كه با متوفي نسبت فاميلي داشته باشند به ارث مي رسد.

ارتباط نسبي بر طبق قانون اولويت بندي شده است؛ يعني با وجود افراد طبقه اول به طبقه دوم و سوم مالي به عنوان ارث نمي ‌رسد و نيز با وجود طبقه دوم، افراد طبقه سوم از متوفي ارث نخواهند برد.

محروم كردن فرزند از ارث

هر فردي تا زماني كه در قيد حيات است، مي تواند هر نوع تصرفي در اموال خود داشته باشد و بدين ترتيب موجب شود كه بعد از وفاتش مالي به عنوان ارث براي وراثش باقي نماند.

همچنين مي تواند از راه صلح عمري اموالش را انتقال دهد؛ بدين صورت كه تا زمان حياتش، مال صلح شده همچنان در مالكيت و تصرف او قرار دارد و انتقال مالكيت معلق به فوت وي خواهد بود. ولي توجه داشته باشيد كه شخص در وصيت نامه قدرت همچين كاري را ندارد. زيرا از نظر قانوني اينگونه وصيت كردن صحيح نيست و نفوذ حقوقي ندارد. وصيت فقط تا سقف يك سوم دارايي هاي موصي يا وصيت كننده صحيح بوده و تنها براي اين مقدار از اموالش براي بعد از فوت مي تواند تصميم گيري نمايد.

لازم به ذكر است كه بر طبق قانون نمي‌ توان كسي را از ارث محروم كرد. همچنين قانون مدني در اين مورد بيان كرده است كه: چنانچه كسي در وصيت نامه يك يا چند نفر از ورثه اش را از ارث محروم كند، وصيت مزبور نافذ نيست. همچنين مطابق قانون مدني وصيت تا يك سوم تركه صحيح است و وصيت به زياده بر ثلث تركه غير نافذ است، مگر به اجازه وراث و در صورتي كه برخي از ورثه اجازه دهند، تنها نسبت به سهم آنها نافذ خواهد بود.

موانع قانوني ارث

همانطور كه گفته شد هيچ شخصي نمي ‌تواند با استفاده از وصيت نامه، وارث خود را از ارث محروم نمايد، ولي بر طبق قانون شرايطي وجود دارد كه در صورت وجود، وارث از ارث محروم خواهند شد.قتل: قتل عمد مانع ارث است؛ بدين معنا كه چنانچه يكي از وارث، مورث خود را عمداً به قتل رسانده باشد، از ارث محروم خواهد شد.

كفر: كافر از مسلمان ارث نخواهد برد، حتي در صورتي كه شخصي فوت كند و همه ورثه او كافر باشند به جز يك نفر، تمامي دارايي هاي او به تنها وارث مسلمان وي خواهد رسيد.

نسب نامشروع: به موجب قانون قانون، فرزند نامشروع از والدين و اقوام آن ها ارث نخواهد برد و آنها نيز از آن فرزند ارث نمي‌برند.

حجب: ورثه بر طبق طبقات ارث از متوفي ارث مي‌برند. پس اگر طبقات بالاتر در زمان فوت متوفي حاضر باشند، طبقات پايين تر از ارث محروم خواهند شد.

لعان: زماني كه زوجين، همديگر را لعن مي كنند و مرد به همسرش نسبت زنا مي دهد و در مدت زمان عده يكي از آن ها فوت كند، ديگري از وي ارث نخواهد برد. همچنين فرزند حاصل از اين نسبت زنا نيز از والدينش ارث نمي برد، همچنين پدر و مادر و اقوام  آنان نيز از فرزند ارث نخواهند برد.

گواهي انحصار وراثت

گواهي انحصار وراثت به گواهي گفته مي شود كه شوراي حل  اختلاف صادر مي كند تا در آن به طور رسمي تعداد ورثه يك متوفي و مقدار سهم الارث آنان مشخص گردد. اين گواهي پيش از صدور بايد آگهي شود تا در صورتي كه متوفي، ورثه و فرزند ديگري داشته باشد، آن ها نيز خود را معرفي نمايند.

داشتن گواهي انحصار وراثت مقدمه بسياري از كار هاي اداري و قضايي نظير تقسيم ارث و… خواهد بود، بنابراين اخذ اين گواهي ضروري است.

مدارك مورد نياز براي درخواست انحصار وراثت

- گواهي فوت

يكي از مدارك اوليه براي انجام انحصار وراثت، داشتن گواهي فوت است. از سال 1395 به بعد مخصوصا در شهر تهران گواهي فوت را مي توان به صورت آنلاين و از طريق اينترنت دريافت نمود و ديگر احتياجي به مراجعه حضوري نيست.

- استشهاديه محضري

مدرك ديگري كه براي گرفتن گواهي انحصار وراثت نياز است، داشتن برگه استشهاديه مي باشد؛ بدين صورت كه سه نفر در يكي از دفاتر اسناد رسمي حضور مي يابند و با پر كردن فرم ويژه اي گواهي مي كنند كه اين اشخاص وراث باقي مانده متوفي مي باشند، سر دفتر نيز امضاي آن ها را گواهي و تصديق مي كند.

- شناسنامه متوفي

- عقد نامه در صورتي كه همسر او در قيد حيات باشد 

- شناسنامه همه وراث

هزينه انحصار وراثت

هزينه انحصار وراثت در شوراي حل اختلاف طرح مي گردد و هزينه هاي دادرسي آن شامل دو و نيم درصد هزينه هايي در مراحل اداري را نيز شامل مي شود. ولي مهم ترين هزينه در انحصار وراثت، هزينه زمان است كه با استفاده از وكيل انحصار وراثت ميتوان اين هزينه را به كمترين مقدار رساند.

گواهي از اداره ماليات

چنانچه متوفي پيش از سال 1395 فوت كرده باشد، بايد از اداره ماليات، گواهي دريافت شود، ولي در صورتي كه پس از سال ۹۵ فوت كرده باشد، اين گواهي لازم نيست و اخذ ماليات در زمان تقسيم ارث و يا انتقال اموال صورت مي گيرد.

نبود شناسنامه وراث در انحصار وراثت

چنانچه يكي از وراث حاضر نشود تا شناسنامه خود را تحويل بدهد و يا در دسترس نباشد، مي توان با دستور و استعلام شوراي حل اختلاف مشخصات آن را از ثبت احوال دريافت نمود.

بنابراين با استعلامي كه شورا انجام مي دهد، مشكل مدرك و نداشتن شناسنامه بعضي از افراد حل مي شود.

گواهي انحصار وراثت محدود و نامحدود

در صورتي كه اموال متوفي بيش از پنجاه ميليون تومان باشد، گواهي انحصار وراثت نامحدود صادر مي شود و بايد در روزنامه آگهي شود و چنانچه دارايي متوفي كمتر از پنجاه ميليون تومان باشد، شوراي حل اختلاف گواهي انحصار وراثت محدود صادر مي نمايد و نيازي به نشر آگهي نيست.

ارث چيست؟

ارث يعني همه دارايي هاي يك شخص، شامل از طلب ها، تمامي اموال منقول و غير منقول كه بعد از فوت، از او به جا مي ماند. به موجب ماده ۸۶۱ قانون مدني، سبب و نسب موجبات ارث هستند. رابطه سببي مثل رابطه زوجيت است كه به واسطه عقد نكاح، بين طرفين به وجود مي آيد و رابطه نسبي، رابطه خوني مانند رابطه مادر و فرزندي است.

مقدار سهم الارث هر كدام از وراث با توجه به شرع، در قانون مدني بيان گرديده است. سهم ارث هريك از آنان، بسته به اينكه در كدام يك از طبقات و درجات ارث قرار دارند، متفاوت است.

ارث بردن زوجين از يكديگر

به موجب قانون مدني، مقدار سهم الارث زن از مرد، چنانچه شوهر فوت شده او فرزند داشته باشد، يك هشتم از قيمت اموال غير منقول و يك هشتم از تمامي اموال منقول است. در صورت تعدد همسران، يعني اگر متوفي، چند همسر داشته باشد، اين مقدار بايد به صورت مساوي بين آن ها تقسيم شود.

در قانون مدني در رابطه با سهم الارث زن در صورت نداشتن فرزند از طرف مرد نيز تعيين تكليف شده است. مطابق قانون مدني، مقدار سهم الارث زن از شوهر متوفي خود، اگر مرد، هيچ فرزندي نداشته باشد، يك چهارم از قيمت اموال غير منقول و يك چهارم از تمامي اموال منقول است.

يكي از آثار حقوقي عقد دائم، ارث بردن زوجين از همديگر و مسائل مربوط به ارث همسر پس از فوت يكي از آن ها مي باشد. قانون مدني، جزئيات و شيوه ارث بري و تفاوت هاي ميزان ارثيه مرد و زن را ذكر كرده است. لازم به ذكر است كه در عفد موقت، زوجين از هم ارث نمي برند. شرط بعدي براي ارث بردن طرفين از هم اين است كه در هنگام فوت، زن و مرد در عقد هم باشند و رابطه زوجيت برقرار باشد. البته يك استثناء وجود دارد و آن طلاق رجعي است كه در ايام عده طلاق رجعي زن و مرد از هم ارث مي برند؛ چراكه در حكم هنوز زن و شوهر هستند و رابطه زناشويي به صورت كامل قطع نشده و با پشيماني مرد از طلاق در ايام عده، قرارداد ازدواج به ‌قوت خود همچنان باقي است و نظير اين است كه طلاقي صورت نگرفته است؛ از همين رو مرد در ايام عده طلاق رجعي موظف است همسرش را در خانه خود بپذيرد و نفقه وي را پرداخت كند.

به موجب قانون مدني، زن و شوهر از هم ارث مي برند، مگر اينكه موانع ارث، مثل كفر، لعان، قتل و ديگر موارد درج شده در قانون وجود داشته باشد.

سهم مرد از ارث همسر فوت شده اش، بسته به اينكه زن، فرزند داشته باشد يا خير، متفاوت است. مقدار سهم الارث مرد از زن، در صورت داشتن فرزند از آن زن، برابر با يك چهارم از تركه است و در صورت نداشتن فرزند از آن زن، برابر با نصف تركه زن مي باشد.

لازم به ذكر است كه تفاوتي ندارد اين فرزند، مشترك بين زن و مرد باشد يا حاصل ازدواج گذشته زن.

تركه يعني همه اموال متوفي كه پس از فوت، براي وراث وي باقي خواهد ماند. پس از فوت هر شخص و بررسي اين مسئله كه شخص متوفي، وصيت نامه داشته است يا نه، وراث مي توانند اقدام به تقسيم تركه، بين خود كنند. همچنين، هر كدام از وراث، مي تواند با ارائه دادخواست تقسيم تركه به شوراي حل اختلاف از دادگاه بخواهد اقدام به صدور حكم تقسيم تركه و مشخص كردن مقدار سهم الارث هركدام از وراث كند.

تقسيم ارث چيست؟

پس فوت هر فردي دارايي ها و اموالي كه از وي به جا مي ماند، به ورثه او مي رسد. وراث متوفي مي توانند در هر زماني بعد از فوت او، دارايي هاي او را بعد از پرداخت بدهي هايش ميان خود تقسيم كنند، كه به اين كار تقسيم توافقي گفته مي شود، همچنين مي توان با تقديم دادخواست نيز اين تقسيم را از دادگاه درخواست نمود.مراحل تقسيم ارث شامل موارد زير هستند:

1- اخذ گواهي انحصار وراثت

دادگاه بايد بداند كه وراث و بازماندگان متوفي كه از او ارث مي برند چه كساني هستند. از همين رو بايد با تشريفاتي كه مربوط به اخذ گواهي انحصار وراثت است، اين گواهي را از شوراي حل اختلاف دريافت نمود.

مدارك مورد نياز براي اخذ گواهي انحصار وراثت

هر كدام از وراث كه تفاوتي ندارد چه كسي باشد، مي تواند با در دست داشتن مدارك شامل گواهي فوت و شناسنامه متوفي، شناسنامه همه وراث و استشهاديه محضري مبني بر منحصر بودن وراث به همين تعداد، گواهي انحصار وراثت را از شوراي حل اختلاف درخواست نمايد.

آگهي كردن توسط شورا

براي اين كه دادگاه اطمينان پيدا كند وراث فقط همين افراد هستند، آن را آگهي مي كند تا در صورتي كه از متوفي زن يا فرزندي ديگر نيز وجود داشته باشد و باقي افراد خبر نداشته باشند، اعلام حضور كنند كه حق آنان پايمال نگردد.

چنانچه طي مدت يك ماه از آگهي، كسي اعتراضي نكند؛ شورا گواهي را صادر مي نمايد، در غير اين صورت چنانچه كسي كه مدعي است جزو وراث قرار دارد به آن اعتراض كند به اعتراضش رسيدگي خواهد شد.

2- تقديم دادخواست به دادگاه

هر كدام از افرادي كه نام آن ها در گواهي انحصار وراثت وجود دارد، مي تواند از دادگاه، تقسيم تركه را تقاضا كند. براي اين كار به دفاتر خدمات قضايي مراجعه كرد و با ارائه مدارك شناسايي دادخواست تقسيم تركه را تقديم دادگاه نمايد. پس از تعيين وقت شدن براي آن، دادگاه از همه ورثه براي جلسه دعوت مي نمايد.

چنانچه در جلسه رسيدگي، وراث براي تقسيم ارث به توافق رسيده باشند، دادگاه توافق آن ها را صورت جلسه مي كند و تمامي آن ها امضا مي كنند، ولي در صورتي كه توافق نداشته باشند، دادگاه طبق قانون تقسيم مي كند.

هزينه تقسيم ارث توسط دادگاه

در رابطه با هزينه تقسيم ارث توسط دادگاه، بايستي بيان داشت كه دادگاه فقط هزينه دادرسي و دادخواست و… را همان ابتدا مي گيرد و از اموال متوفي و اموال به ارث رسيده چيزي براي خود بر نمي دارد.

دعواي تقسيم ارث و تركه مالي يا غير مالي

از آنجايي كه دادگاه همان ابتدا هزينه دادرسي را مي گيرد؛ پس از آن، هزينه ديگري اخذ نمي شود و با توجه به اين كه دعواي تقسيم تركه و دادخواست آن يك دعواي غير مالي است، بنابراين هزينه دادرسي كمي خواهد داشت.

مرگ، اتفاقي است كه براي همه افراد، رخ مي دهد. به سبب آنكه مرگ، رخدادي است كه آثار و تبعات حقوقي دارد، قوانين مختلفي در رابطه با آن تصويب شده است. پس از مرگ، دست افراد از اموالشان ، كوتاه مي شود و به وراث قانوني آن ها خواهد رسيد.

قانون مدني بر طبق شرع مقدس، سهم الارث كليه وراث متوفي را مشخص نموده و اشخاصي كه بر اساس قانون، از شخص متوفي ارث مي برند، مشخص هستند. مطابق شرع، اين اشخاص به وراث سببي و نسبي تقسيم بندي مي شوند. در وراث نسبي ارث بردن از متوفي، تابع درجات و طبقات خواهد بود.

به همين جهت در اين مقاله مي خواهيم طبقات و درجات ارث در قانون مدني را بررسي كنيم و افراد طبقه اول، دوم و سوم وراث نسبي را بر مبناي نمودار وراث طبقه اول تا آخر، توضيح دهيم.

بر اساس قانون مدني، ارث با فوت فرد، چه اين موت، فرضي باشد چه حقيقي، تحقق مي يابد. بعد از فوت، اموال بجا مانده از شخص، اعم از اموال منقول و غير منقول و نيز كليه ديون و بدهي هاي وي به وراث او تعلق خواهد گرفت و آن ها در قبول يا عدم پذيرش ارث بجا مانده از متوفي، مخير هستند.

قانون مدني اقدام به طبقه بندي و درجه بندي وراث نسبي كرده است و ارث بردن وراث نسبي تابع اين طبقه بندي است. به اين صورت كه  بر طبق نمودار وراث طبقه اول تا آخر، وراث نسبي، سه طبقه دارند و هر طبقه، درجات گوناگوني دارد. وجود هر كدام از افراد طبقات اول، مانع ارث بردن افراد طبقات ديگر و وجود هر يك از افراد درجه اول، مانع ارث بردن افراد درجات ديگر مي شود. وراث سببي و نسبي عبارتند از:

وراث سببي: افرادي نظير همسر بوده كه به واسطه عقد ازدواج، با هم رابطه يا قرابت پيدا كرده اند.

وراث نسبي: افرادي كه به واسطه رابطه خوني با متوفي قرابت پيدا كرده اند. مثل فرزندان، والدين، عمو و عمه و ديگرافراد كه بر اساس قانون مدني، داراي سه طبقه هستند.

طبقه اول وراث نسبي

پدر، مادر، فرزند: اين اشخاص در درجه اول طبقه اول، از طبقات ارث هستند و وجود آن ها، مانع ارث بردن افراد ساير درجات طبقه اول از طبقات ارث، است. شايان ذكر مي باشد كه در رابطه با فرزندان، فرقي بين ازدواج موقت و دائم وجود ندارد و ارث بردن فرزند در ازدواج موقت، دقيقا نظير ارث بردن فرزند در ازدواج دائم است.

اولاد اولاد: اين افراد در درجه دوم طبقه اول از طبقات ارث هستند و در صورت فوت پدر و مادرشان، جانشين آن ها در ارث بري خواهند بود.

طبقه دوم وراث نسبي

اجداد يعني پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها و برادر و خواهر: پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها و خواهر و برادر متوفي، افراد طبقه دوم از طبقات و درجات ارث هستند و ارث بري آنان در صورتي است كه افراد طبقه اول درجات و طبقات ارث، زنده نباشند.

پدر و مادر اجداد و فرزندان خواهران و برادران: خواهرزاده ها و برادرزاده ها و نيز پدر و مادرهاي پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها، جانشين پدران و مادران و فرزندان خود، در ارث بري مي شوند.

طبقه سوم وراث نسبي

• عمو، عمه، خاله و دايي؛
• فرزندان عموها، عمه ها، خاله ها و دايي ها.

در تقسيم اموال و دارايي متوفي، نخست ارث همسر داده مي شود. به سبب آن كه از وراث سببي مي باشد و خويشاوندي او، از راه ازدواج ايجاد شده است؛ و بعد نوبت به بقيه وراث مي رسد كه طبقات آن، در بالا بيان گرديد. 

لازم به ذكر است كه با وجود طبقه اول، طبقه دوم ارث نمي‌برد. به عنوان نمونه چنانچه در طبقه اول، فرزند وجود داشته باشد، هيچگاه ارث به برادر يا خواهر نخواهد رسيد. و نيز چنانچه فردي مادر داشته باشد و همسر و فرزندي نداشته باشد، با دادن سهم ارث مادر، ارثي به خواهر و برادر نخواهد رسيد.

انحصار وراثت و تقسيم ارث مادر

براي تقسيم ارث مادري مي توان رأساً اقدام نمود و يا از يك وكيل دادگستري كمك گرفت. براي انجام انحصار وراثت و تقسيم ارث مادري احتياجي به حضور تمامي فرزندان نيست و وكيل مي‌تواند به نيابت از همه آنان، امور مربوط به انحصار وراثت را انجام دهد. مراحل انجام انحصار وراثت و بعد، تقسيم ارث مادري بين بازماندگان به صورت زير است:

1- أخذ گواهي فوت:

در مرحله اول، وراث متوفي و يا وكيل آنان بايستي به أخذ گواهي فوت از ثبت احوال اقدام كند. أخذ اين گواهي هم مي‌تواند به صورت حضوري و هم به صورت آنلاين انجام گيرد.

2- أخذ گواهي انحصار وراثت:

در اين مرحله، وكيل يا يكي از وراث متوفي با در دست داشتن مدارك هويتي وراث ديگر، گواهي فوت و همچنين دو شاهد جهت أخذ استشهاديه به شوراي حل اختلاف محل زندگي مراجعه مي ‌نمايند. همچنين در اين مرحله ورثه اقدام به ثبت دادخواست صدور گواهي انحصار وراثت مي‌ كنند و ضمن محاسبه ماليات بر ارث مادر متوفي خويش، برگه مالياتي دريافت مي‌نمايند.

در نهايت وراث مي بايست در جلسه‌اي كه دادگاه جهت صدور گواهي انحصار وراثت برگزار مي‌كند، حضور يابند تا گواهي مزبور صادر شود.

تقسيم ارث از مادر

بعد از طي مراحل انحصار وراثت، ورثه مي‌توانند اموال باقي‌مانده متوفي را بين خود تقسيم كنند. نكته قابل توجه در رابطه با تقسيم ارث مادر اين مي باشد كه انحصار وراثت مادر و تقسيم ارث باقيمانده از وي هيچ تفاوتي با تقسيم ارث ساير ندارد. اين تصور كه بعد از فوت مادر، تقسيم ارث وي بين فرزندان دختر و پسر به طور مساوي انجام مي گيرد، كاملاً اشتباه است. به بيان ديگر، چه متوفي مادر باشد و چه پدر، پسر دو برابر دختر ارث مي‌برد. پس اگر مادري فوت كند و فرزند دختر و پسر داشته باشد، مقدار سهم‌الارث فرزندان دختر و پسر يكسان نخواهد بود.

شرايط تقسيم ارث مادر

مطابق شرايطي كه مقررات قانون مدني براي تقسيم ارث بيان مي كند، در صورتي كه مادري فوت كند و ورثه او يك يا چند فرزند باشد، مراحل تقسيم ارث به صورت زير است:

1- در صورتي كه متوفي فقط يك پسر يا يك دختر داشته باشد: همه اموال به وي مي‌رسد.

2- اگر متوفي، چند فرزند پسر داشته باشد: اموال به طور مساوي ميان آنان تقسيم مي شود.

3- چنانچه متوفي چند فرزند دختر داشته باشد: اموال به طور مساوي بين آنان تقسيم خواهد شد.

4- در صورتي كه متوفي چند فرزند پسر و دختر داشته باشد، پسران دو برابر دختران سهم خواهند برد.

ميزان سهم‌الارث فرزند دختر از مادر

1- چنانچه مادري فقط يك فرزند دختر داشته باشد، تمام ارث به وي مي‌رسد.

2- اگر يك فرزند دختر و يك فرزند پسر داشته باشد، پسر دو برابر دختر ارث خواهد برد.

3- اگر متوفي يك فرزند داشته و مادرش نيز در قيد حيات باشد: مادر متوفي، يك ششم اموال و دخترش يك دوم را مي برد و مابقي مجدداً به همين منوال ميان مادر و دختر تقسيم خواهد گرديد.

4- در صورتي كه مادري فوت كند و چند فرزند دختر داشته باشد: تقسيم ارث به طور مساوي انجام مي شود.

5- اگر وراث شامل پدر، مادر و دختر باشند: يك ششم پدر، يك ششم مادر و يك دوم به فرزند دختر خواهد رسيد و مابقي به همين منوال بين والدين متوفي و دختر وي تقسيم خواهد شد.

6- اگر وراث متوفي، پدر، مادر و يك فرزند دختر و يك فرزند پسر باشد: يك ششم پدر، يك ششم مادر و باقي مانده اموال به نسبت دو به يك ميان فرزند پسر و دختر تقسيم خواهد شد.

ميزان سهم‌الارث فرزند پسر از مادر

1- در صورتي كه متوفي، تنها يك فرزند پسر داشته باشد، همه اموال او به پسرش مي‌رسد.

2- چنانچه وراث شامل پدر، مادر و فرزند پسر باشند: يك سوم اموال ميان والدين تقسيم خواهد شد و دو سوم ديگر به فرزند پسر مي رسد.

3- چنانچه متوفي يك همسر و فرزند پسر داشته باشد: يك چهارم اموال به شوهرش و مابقي اموال به فرزند پسرش مي‌رسد.

چنانچه زني فوت كند و هيچ فرزندي نداشته باشد تقسيم ارث وي به چه صورت خواهد بود؟

اگر يك زن فوت كند و فرزندي نداشته باشد، تقسيم اموال وي به صورت زير انجام مي گيرد:

1- چنانچه همسر داشته باشد: نصف اموال زن به وي خواهد رسيد و مابقي اموال هم بين وراث تقسيم مي‌ گردد.

2- بقيه اموال وي نيز با توجه به اينكه چه وراث ديگري دارد و اين وراث متعلق به چه طبقه ‌اي هستند بين آنها تقسيم مي شود.

موانع ارث

به طور كلي، اشخاص به واسطه خويشاوندي نسبي و در مورد همسر، خويشاوندي سببي، از فرد متوفي ارث مي‌برند. اما برخي اوقات موانعي نيز وجود دارد كه موجب مي شود وارث از مورث خود ارث نبرد. بعضي از اين حالات عبارتند از:

1- كافر بودن: چنانچه يكي از ورثه كافر باشد، از مورث مسلمان خود، ارث نخواهد برد.

2- قتل: اگر شخصي مورث خود را عامدانه به قتل برساند، از او ارث نخواهد ‌برد.

3- لعان: اگر پدر شخصي او را به عنوان فرزند خود نمي پذيرد و نفي ولد مي‌ كند، آن شخص از او ارث نمي برد. البته اين پدر نيز از فرزند خود ارث نخواهد برد.

4- نامشروع بودن فرزند: اگر فرزند حاصل رابطه نامشروع پدر و مادر باشد، از آنها ارث نخواهد برد.